‘Je doet de deur open en het is een Rus die wil overlopen’

Vrouwen en spionage 

Honeypot of housewife

Als een gesprek gaat over vrouwen en spionage, denken de meeste mensen al snel aan een femme fatale, een Mata Hari-achtige vrouwelijke spionne, onstuimig en – uiteraard – sinister, en die haar vrouw zijn gebruikt om geheimen te stelen. Dit ‘honeypot’-stereotype zou een terugkeer betekenen naar twijfelachtige intriges en stevige spionageverhalen uit de Koude Oorlog. Wel is het zo dat ‘human intelligence’ (HUMINT / spioneren met hulp van mensen) een cruciaal onderdeel van het spionagelandschap blijft, ook nu nog in ons digitale tijdperk. 

Historisch gezien is de meest succesvolle agent als het om vrouwen en spionage gaat, over het algemeen niet een ‘seksbom’, maar eerder de vrouw die op het eerste gezicht juist niet opvalt. Vrouwelijke spionnen maken niet vaak uitsluitend gebruik van hun seksuele aantrekkingskrachten, maar doen hun werk veelal onopvallend. Een vrouw die het huishouden verzorgt, achter de kinderwagen loopt en regelmatig boodschappen doet, kreeg door de Amerikaanse CIA het stempel 'housewife cover' opgedrukt. Het merendeel van deze vrouwen met dit 'cover', waren in feite gewone echtgenotes van de echte diplomaten of zakenlieden die wel spioneerden.

De Koude Oorlog

Tijdens de Koude Oorlog hebben duizenden vrouwen tientallen jaren lang de Central Intelligence Agency (CIA) draaiende gehouden. De belangrijksten waren de vrouwen van mannelijke agenten, die vaak samen met hun echtgenoten een vakopleiding hadden gevolgd, maar daarvoor niet of weinig kregen betaald. Gedurende een groot deel van de Koude Oorlog -  zelfs tot in de jaren tachtig -  werd van vrouwen van politici en diplomaten stilzwijgend verwacht dat ze als fulltime assistenten hun mannen behulpzaam zouden bijstaan, zoals een ‘brave huisvrouw betaamt’. Bij het het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken in het algemeen en bij de CIA in het bijzonder werd bij de beoordelingen van mannelijke diplomaten rekening gehouden met de bereidheid van vrouwen om sociale relaties in stand te houden en etentjes te organiseren, rekening houdend met de hiërarchische positie die hun echtgenoot als 'ambtenaar' in nam.

Caseofficer

Maar de CIA ging verder en verwachtte van deze kosteloze arbeidskrachten ook dat zij gingen fungeren als clandestiene verlengstukken van hun spionerende echtgenoten. Bij de CIA is de formele term voor een spion; ‘caseofficer'. Je taak is in het buitenland te werken en daar informanten en agenten zien over te halen om commerciële- of staatsgeheimen in het verborgene te overhandigen. In deze geheime activiteiten van de ‘case officer’ is een sociale rol van de echtgenoten een voor de hand liggende en natuurlijke rol. Wie kan er op een diplomatieke receptie beter met de echtgenote van een ‘target’ een praatje aanknopen dan een andere vrouw of zelfs haar en haar man uitnodigen voor een etentje? Een eerste voorzichtige stap naar een rekrutering? Vrouwen maakten deze stap aanzienlijk eenvoudiger. Terwijl James Bond-films zich afspelen in casino's en skigebieden, speelt veel spionagewerk zich thuis af, waar een ‘case officer’ privacy heeft en controle kan uitoefenen.

‘Je doet de deur open en het is een Rus die wil overlopen’

De vrouw van een geheim agent, in ieder geval in de tijd van de Koude Oorlog, moest ook weten hoe ze in bepaalde precaire situaties moest reageren. De kans bestond dat er bij het huis van deze agent midden in de nacht, of bij afwezigheid van de agent zelf,  een vreemdeling onaangekondigd opdaagt, met geheimen die hij wil overhandigen. Stel, je doet als diplomatenvrouw de deur open en het is een Rus die wil overlopen, wat moet je dan doen? Daar moet je op voorbereid zijn. Bijvoorbeeld; wie bel je op de ambassade? Hoe versluier jij jouw taalgebruik over de telefoon? Welk codewoord moet je in deze situatie gebruiken?

    Decennia lang was het een publiek geheim dat veel hoge CIA-officieren hun carrière opbouwden met     de hulp van bekwame en loyale vrouwen. In de memoires van William E. Colby, “Honorable Men:        Life In the CIA”, valt te lezen dat hij vol lof is over zijn eerste vrouw Barbara, die tijdens een vroege     uitzending naar Zweden veel deed om zijn ‘cover’ te versterken. Maar ook in Vietnam droeg zij veel        bij aan het werk van haar man en de CIA met haar ‘warme en extraverte persoonlijkheid’ tijdens            diners en recepties.

Vrouwen kunnen geweldig onopvallend spioneren, maar de CIA hield hen niettemin lang buiten de deur wanneer zij te kennen gaven als zelfstandige ‘caseofficers’ het veld in te willen om te opereren. Tientallen jaren lang werd, vooral in door mannen gedomineerde culturen, voetstoots aangenomen dat vrouwen niet konden opereren. Want, wat een huisvrouw ook deed – boodschappen doen, lunchen – het was beslist niet belangrijk, dachten tegenstanders. Maar tegelijkertijd bewees zij het tegenovergestelde. Zoetjes aan werd het 'cover van huisvrouw’ belangrijker en krachtiger. Toch zouden weinigen een huisvrouw verdenken wanneer ‘zíj’, in plaats van haar man, stiekem een bericht uit een geheime plaats zou oppikken. Hoe patriarchaler de cultuur, hoe minder snel een vrouw werd geacht een spionne te kunnen zijn. 

Tradecraft 

In ‘hardship’-landen als de Sovjet-Unie, Cuba en China was het grootste deel van het werk van een buitenlandse 'caseofficer' fysiek, low-tech, uitputtend en tijdrovend. Er werd enorm veel tijd besteed aan het onderkennen en voorkomen van volgacties . Soms moest er een 'dead drop' worden verricht, wat inhield dat er een bericht in een of andere schuilplaats (nepsteen of boomstam of onder een bankje of onder een brug) moest worden gedeponeerd. Soms moest ongezien een gecodeerd signaal worden aangebracht, zoals een krijtstreep op een muur of brievenbus. 

Moeilijker was het uitvoeren van een 'brush contact' of 'brush pass' waarbij een bericht of betaling in een splitsecond ongezien moest worden overhandigd, op bijvoorbeeld een roltrap of bij het naar binnen en naar buiten gaan van een ruimte. Ook niet gemakkelijk was een ‘car tosh’, waarbij de 'case officer' in een fles of ander projectiel een bericht uit de auto gooide, die precies op de goede plek moest 'landen'; in een bosje of in een andere locatie, zodat dit voorwerp later ongemerkt kon worden opgehaald. Er moest veel worden geoefend om deze ‘ouderwetse' tradecraft ongezien te kunnen uitvoeren.

Met een vrouw die assisteerde, waren deze handelingen beter uit te voeren. De vrouw, die onschuldig op de passagiersstoel zat, zou vanuit haar zijraampje minder opvallend een projectiel kunnen gooien. Of wanneer zij de auto bestuurde, kon haar man die car tosh maken op het moment dat de volgauto's door een bocht in de weg hen even uit het oog hadden verloren Niet alleen maakte een vrouwelijke metgezel een man minder opvallend, maar een oplettende vrouw kon ook helpen een 'staart' - een volger of volgploeg- te ontdekken. Vrouwen die op ambassades werkten die continue werden geobserveerd, volgden dezelfde anti-observatietrainingen als hun echtgenoten, en bleken vaak beter in het opsporen van een vermomd sujet. Vrouwen zijn altijd alert op indringers in hun persoonlijke ruimte.

Mike en Shirley; een spionnenechtpaar

Al met al is de aanwezigheid van een competente echtgenote een belangrijke aanvulling voor het werk van een 'caseofficer'. Neem het voorbeeld van Shirley, de vrouw van CIA-agent Mike. Zij en haar man waren een bi-raciaal stel (van verschillende raciale of etnische achtergrond). Voor Shirley was geen enkel aspect van het werk in het buitenland een probleem, zij kon met iedereen omgaan. Ze was in de wolken toen zij hoorde dat zij naar Moskou gingen. Shirley genoot ervan om de Russen voor de gek te houden. "Ik ga met de jongens spelen," zei ze dan tegen haar man, voordat ze in de auto stapte om de volgers en hun auto’s uit de tent te lokken om haar te volgen. Ze kon zich tijdens autoritten met veel plezier uitleven in het afschudden van Russische volgploegen. Mike had dan even zijn handen vrij.

Het werken als een 'verdacht Amerikaans spionnenechtpaar' zorgde in Moskou soms voor een moeizaam huwelijksbestaan aangezien appartementen permanent werden afgeluisterd. Maar er waren ook manieren om dit gebrek aan privacy uit te buiten. Zoals toen op een oudejaarsfeestje Mike deed alsof hij erg dronken was, en Shirley hem moest ondersteunen toen hij naar huis strompelde. Omdat hij wist dat de Russen hem niet alleen volgden maar ook afluisterden, vroeg hij -  met dikke tong sprekend - zijn vrouw in onduidelijke woorden om hem op bed nog een laatste drankje te brengen. De Russische volgers beëindigden de volgcontrole voor die dag  en gingen er bovendien van uit dat ze de volgende ochtend rustig konden uitslapen. In plaats daarvan stond Mike vroeg op en sloeg onopgemerkt zijn slag.

Vrouwelijke 'caseofficers'

Vrouwen kunnen ook prima helpen met het uitvoeren van 'dead drops'. Je kunt vanuit je damestas allerlei attributen zoals een lippenstift laten vallen in de buurt van een ‘dead letter box’ (dlb)[2] om tegelijkertijd snel en ongemerkt een geheim bericht op te rapen. Je kunt een kerk of andere toeristische trekpleister bezoeken. Dus toen Mike onder de ogen van KGB-agenten met veel misbaar foto’s liep te maken va net altaar, maakte Shirley buiten een ommetje en kon zo een 'dead letter box' eenvoudig legen. 

Dit beproefde 'cover voor huisvrouwen' werd zo effectief dat, vrouwen in de jaren zeventig en tachtig eindelijk als betaalde krachten werden aangenomen om spionagewerk te doen, terwijl zij zich als vrouwelijke 'caseofficers' naïef en onschuldig konden blijven voordoen. Soms hielden zij met deze tactiek zelfs andere CIA-vrouwen voor de gek. Een vrouwelijke agent vertelde dat zij op het terrein van de Amerikaanse ambassade een vrouw had zien zonnebaden bij het zwembad. Even was zij jaloers op deze luie vrouw die kennelijk slechts haar man vergezelde op een comfortabele post in een mooi buitenland. Later besefte ze dat het een collega zou kunnen zijn die hetzelfde werk deed als zij.

Tegenwoordig kan de plaats van de 'huisvrouw' door een echtgenoot of door een partner van hetzelfde geslacht worden ingenomen, maar het punt blijft hetzelfde: de beste spionnen zijn degenen van wie je het nooit zou verwachten.

 

 Bron: TIME-Magazine – "Hoe huisvrouwen een cruciale rol speelden in de CIA" – Liza Mundy - 18 OKTOBER 2023 

https://time.com/6324307/housewives-cia-essay/?utm_source=Newswav&utm_medium=Website

Mundy is journalist en auteur van vier boeken in de New York Times, waaronder “Code Girls”. [3]Vertaling in het Nederlands. 

---

[1] Spionnen zoals wij: hoe werkt het Russische inlichtingennetwerk in heel Europa? Lees verder hieronder!! https://www.euronews.com/2023/08/18/spies-like-us-how-does-russias-intelligence-network-operate-across-europe

[2] Een dode brievenbus is een methode van heimelijke gegevensuitwisseling die wordt toegepast bij spionage. Op een vergelijkbare manier wordt ook vaak het losgeld bij een ontvoering overgedragen.

[3] https://www.nytimes.com/2023/10/18/books/review/the-sisterhood-liza-mundy.html

 

Vacatures Russische ambassades: "SPIONNEN GEVRAAGD"

 

De arrestatie van drie Bulgaarse 'sleeper agents'

 “Nu een substantieel deel van de Russische inlichtingenofficieren de afgelopen 2 jaar uit ambassades in Europese hoofdsteden is gezet, heeft het Kremlin zijn toevlucht genomen tot andere methoden om zijn spionagenetwerken in leven te houden.”[1]

De arrestatie van drie Bulgaren in Londen in februari 2023 wegens hun mogelijke aandeel in een Russisch spionagecomplot, legde bloot hoe ver het regime van Vladimir Poetin moet gaan om potentieel waardevolle informatie te verkrijgen, aldus de BBC.

De Bulgaren leefden een onopvallend bestaan, elk met zeer verschillende achtergronden. Zo was Orlin Roussev eigenaar van een bedrijf dat zich bezighield met berichtenverkeer zoals het onderscheppen van communicatie of elektronische signalen. Hij vertelde ook dat hij eerder als adviseur bij het Bulgaarse ministerie van Energie was betrokken. Katrin Ivanova runde een organisatie die diensten verleende aan Bulgaren die in het VK woonden. Dit hield onder meer in dat Bulgaarse landgenoten vertrouwd werden gemaakt met de "cultuur, waarden en normen van de Britse samenleving". De derde Bulgaar, Bizer Dzhambazov, zou volgens eigen zeggen chauffeur zijn voor ziekenhuizen.

Vier categorieën spionnen worden door Rusland ingezet

De Russische spionagenetwerken in heel Europa - en over de hele wereld – kunnen we in vier hoofdcategorieën onderverdelen:

*  Russische spionnen die op buitenlandse ambassades werken en zich voordoen als diplomaten;

* Ambtenaren of politici die Russische inlichtingendiensten hebben weten te bewegen uit sympathie voor Rusland, maar ook tegen betaling, (staatsgeheime) informatie verstrekken;

* Deep cover-agenten uit Rusland, 'illegals' genoemd, die in een buitenland een ogenschijnlijk normaal leven leiden, misschien een bedrijf runnen of hun gezin grootbrengen, en deze dekmantel soms tientallen jaren volhouden. Zij bedienen zich van een andere nationaliteit en zeggen meestal niet dat ze Rus zijn;

* Zogeheten ‘sleeper agents’, de categorie waartoe de Bulgaren die in Londen zijn ontmaskerd behoren.

'Sleepere agents' zijn in tegenstelling tot 'illegals' personen die naar een buitenland worden gestuurd, maar soms jarenlang niets doen. Zij zullen zonder op te vallen in de lokale maatschappij opgaan als normale burgers. Hun missie is te wachten en te observeren, contacten op te bouwen en mogelijk proberen toegang te krijgen tot mensen die – in de toekomst of wellicht nooit - het doelwit van Russische spionagediensten kunnen worden.

Welke Russische dienst is hiervoor ‘in charge’; verantwoordelijk? 

In het verleden was dit de GROe,  de buitenlandse militaire inlichtingendienst van Rusland, maar die taak lijkt nu enigszins verschoven richting de FSB,  de binnenlandse spionagedienst. Volgens Ryhor Nizhnikau, een Rusland-expert aan het Finse Instituut voor Internationale Zaken, FIIA, is de rol van de FSB recent uitgebreid met een externe afdeling die, bijvoorbeeld, verantwoordelijk is voor operaties in Oekraïne. De focus van de GROe zou nu meer zijn gericht op de activiteiten van Rusland in het Westen.

Vacatures op Russische ambassades: 

"Spionnen gevraagd"

Na de invasie van Oekraïne in februari 2022 werden honderden Russische spionnen tot persona non grata verklaard en uit hun ambassades in heel Europa gezet. Het waren gevoelige klappen voor het bestaande agentennetwerk die het spioneren door Russen in het buitenland enorm frustreerden. Doordat veel Russische diplomaten/spionnen, diverse landen zijn uitgezet moeten de Russische geheime diensten zich nu gaan verlaten op gewone Russen in het buitenland.

Rusland zou ook de ‘vacatures’, ontstaan op hun eigen ambassade in het Westen, kunnen opvullen met spionnen van andere ambassades, of misschien zelfs op mensen uit andere landen zoals Bulgarije. Waarschijnlijker is dat enkele ‘sleeper agents’ nu werk zijn gaan doen dat normaal gesproken door inlichtingenagenten op ambassade in het buitenland wordt gedaan. ‘Sleeper agents’ kunnen onopvallend of zelfs saai zijn; gewoon een vriend en je zou nooit vermoeden dat je ongemerkt deel uitmaakt van een buitenlandse inlichtingenoperatie.

Wat voor soort werk zou een agent voor Rusland kunnen doen?

Er zijn talloze recente voorbeelden van Russische agenten die in Europa op heterdaad werden betrapt. Zoals een 'illegal' die probeerde te infiltreren in  het Internationaal Strafhof in Den Haag. Of een bewaker van de Britse ambassade in Berlijn die werd gerekruteerd om voor Moskou te gaan spioneren. In Noorwegen deed een GROe-kolonel zich voor als een masterstudent uit Brazilië aan de  Universiteit van Tromsø, waar hij betrokken was bij een onderzoeksgroep die samenwerkte met Noorse overheidsinstanties aan hybride dreigingen die verband houden met het Noordpoolgebied, aldus de Noorse PST-veiligheidsdienst.

Een ander geval ging over een Russische agent die deed alsof zij uit Peru kwam en een juwelierszaak runde in Napels, vlak bij het Allied Joint Force Command van de NAVO.  Gedurende bijna tien jaar raakte ze bevriend met hoge NAVO-functionarissen en had ze zelfs een affaire met een van hen. Ze werd pas betrapt toen dat Belingcat-onderzoekers aan de hand van het serienummer ontdekten dat haar paspoort vals was.

Waarom Bulgaren goede Russische spionnen zijn

Voor kenners van de ‘intelligence community’ is het niet echt een verrassing dat Bulgaren betrokken zijn als ‘sleeper agents’ voor het Kremlin. Een Bulgaar zou meer receptief kunnen zijn om voor Rusland te spioneren dan bijvoorbeeld een Brit. Is een Bulgaar eenmaal als agent geworven, dan kan hij geld krijgen om als EU-ingezetene naar Groot-Brittannië te verhuizen, en daar een bedrijf te vestigen. Misschien wordt er in het begin alleen gevraagd daar te gaan wonen en in de maatschappij op te gaan, zonder subversieve activiteiten te hoeven uitvoeren.

Een andere verklaring waarom Bulgaren door Rusland zouden worden gerekruteerd is natuurlijk dat Bulgarije vroeger deel uitmaakte van het voormalige communistische blok; een van de belangrijkste visvijvers van de FSB en de GROe. In landen als Bulgarije - en andere Oostbloklanden - beschikken de Russen al vele jaren veel connecties. Veel inwoners van die landen spreken ook Russisch, een belangrijk bindmiddel. 

Kortom; het is voor een Russische spionagedienst relatief eenvoudig om in die oude Oostbloklanden 'nieuwe' EU-onderdanen met succes te rekruteren.

 

---

[1] Bronnen: David Mac Dougall en Scott Reid - 18/08/2023