Stem tegen de WIV is een stem tegen de overheid

Stem tegen de WIV is een stem tegen de overheid

De nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (Wiv 2017) wordt op 1 mei 2018 van kracht en is zelfs al gedeeltelijk in werking. Nogal wat onbegrip bij en ongelukkige framing door tegenstanders zorgde voor veel kritieken op deze wet. Het volk heeft gesproken en stemt tegen!

De overheid ‘an sich’ (en in mindere mate de inlichtingendiensten zelf) heeft gefaald de vragen uit de ongeruste samenleving uitgebreid te beantwoorden, leidend tot desastreuze gevolgen voor het vertrouwen in 'de' politiek. 

Nalatigheid, onkunde of onwil van de Nederlandse overheid?

Op twitter lees je onder meer de volgende teleurgestelde reacties:

“Ik heb (helaas) niets gemerkt van een overheidscampagne. Bij vorige referenda evenmin. Negeren van de burgers heeft een terecht boemerangeffect.”

“…zelfs de huis-aan-huisfolder van de referendumcommissie schijnt lang niet overal bezorgd te zijn.... #fail”

“Goh (…) ik informeer mij zelden meer via de brievenbus, en des te meer op twitter en LinkedIn. Overheid mag naast de WIV voor controle wel eens wat andere communicatietactieken en -middelen overwegen. Je eigen doelgroep bereiken en zo...”

Jeugd kijkt geen televisieprogramma’s meer

Ook ik had gehoopt dat de overheid en in haar opdracht de AIVD – en vergeet ook de eeuwig zwijgzame MIVD niet – al verder zou zijn dan een jaarlijkse Kerstpuzzel voor ‘digital nerds’ en verder dan optredens van Rob Bertholee, in ‘College Tour’ van Twan Huys en in andere, niet de jeugd aansprekende noch door hen bekeken, televisieprogramma’s.

Communicatieprobleem

Niet alleen de AIVD en MIVD, maar de hele Nederlandse overheid heeft een public relations (pr) probleem, voortkomend uit hooghartige minachting van de burger en de kiezer, een tendens die zich al enige jaren geleden heeft ingezet. Je zou moeten onderzoeken of de stem tegen de Wiv 2017 vooral een stem was tegen de overheid, de politieke partijen en onhandig pratende parlementariërs.

Tijdens debatten en hoorzittingen in allerlei zaaltjes in Nederland werden de afgelopen vier weken voorstanders van de Wiv niet altijd onthaald op goede argumenten tegen de wet, maar raakten vooral overtuigd van de totale ontreddering van de Nederlandse burger die het vertrouwen in de hele overheid al had verloren. Die zelf ook in deze zaaltjes ontbrak!

Culturele crisis

Het vertrouwen in de overheid, maar ook in de media, neemt schrikbarend af. Een doemscenario analoog aan een Amerikaanse culturele crisis van nog geen tien jaren geleden dringt zich aan mij op.

Nederlanders reageerden vol onbegrip toen bekend werd dat zeker een derde van het aantal conservatieve Amerikaanse stemmers geloofde dat president Barack Obama een moslim was. Zeker 32% van de conservatieven beweerde dat Obama niet in Amerika was geboren en 19% wist het niet zeker. Dat betekent dat de helft van alle Amerikanen dacht dat hij geen Amerikaan was. Sommigen gingen zover dat zij - volledig ten onrechte -  rondbazuinden dat Obama relaties had met islamitische extremisten en dus een verrader was. Had dit nu alleen te maken met onwetendheid of gebrek aan goede informatie? 

Alle vooraanstaande kwaliteitskranten en tv-stations – zelfs Fox News – vertelden de waarheid, die niet werd geloofd. Niet alleen de overheid werd niet vertrouwd, de media ondergingen het zelfde lot. Wel ‘vrat’ men het nieuws over samenzweringstheorieën op het internet en in de sociale media. Tegelijkertijd was fakenews geboren.

Je kunt meningen van conservatieve Amerikanen over president Obama natuurlijk niet een op een vergelijken met meningen van Nederlanders over de nieuwe inlichtingenwet. Maar dat deze wet door het overgrote deel van de NL-bevolking geheel ten onrechte ‘sleepwet’ wordt genoemd, duidt op onwetendheid, gebrek aan voldoende wetskennis en daarop volgend gebrek aan vertrouwen in kwaliteitskranten en ‘staatsomroepen’. Maar erger, het gebrek aan vertrouwen in de Nederlandse overheid. 

Falende overheid

Je kunt als overheid heel gemakkelijk achterover gaan zitten in de wetenschap dat de nieuwe inlichtingenwet er toch wel komt, dat een referendum ongeacht de uitslag jou toch niet zal raken, maar je had ook kunnen proberen lering te trekken uit het schadelijke verloop van het vorige (Oekraïne) referendum en een actievere pr-campagne kunnen voeren. Dit was het momentum om je als overheid en als diensten te profileren. Die kansen krijg je zelden en voorlopig niet meer. De inlichtingendiensten staan voor jaren op flinke achterstand, het vertrouwen is finaal verdwenen, de overheid ligt in coma.

Simpele PR-lessen als overdracht van kennis, veranderen van houding en beïnvloeden van gedragingen, hadden urgent moeten worden uitgevoerd.

Hoe moeilijk is het uit te leggen dat je als klein land in Europa, in de wereld moet samenwerken met grote intelligence-diensten, wil je een rol blijven spelen in de strijd tegen jihadistisch terrorisme en tegen aanvallen op infrastructurele voorzieningen door buitenlandse cyberspionagediensten. Maak inzichtelijk dat je daar meer en andere middelen, meer wettelijke bevoegdheden voor nodig hebt en bereid je voor op lastige tegenvragen. Durf het land in te gaan, schrijf zelf een stuk in ‘de Telegraaf’.

"AIVD-publicatie wel erg suf"

Maar voor een geheime dienst is een optreden in de openbaarheid niet vanzelfsprekend, zelfs angstig. Voor wie wil weten hoe moeilijk dat kennelijk toch is voor I&V-diensten, raad ik aan het artikel te lezen in Vrij Nederland van auteur Samuel Peperkamp. Hij vergelijkt op schampere toon de propagandamachine van IS met PR-uitingen van de AIVD die de jihadistische boodschap zou moeten ondermijnen en die radicalisering van personen zou moeten voorkomen.

Zelfs het Europees Parlement noemt een AIVD-publicatie uit 2016 getiteld: “Leven bij ISIS, de mythe ontrafeld”, “wel erg suf, zeker vergeleken met de gebaarde en gewapende posterboys van IS”.

De Engelse term voor inlichtingen is ‘intelligence’.

Inlichtingendiensten moeten slimmer of sneller of doortrapter zijn dan hun tegenstanders. Ze moeten in de toekomst kunnen kijken, kunnen voorspellen wat de volgende stappen van de tegenstanders kunnen zijn. Continue in de weer bedreigingen te onderkennen, te voorspellen om tijdig tegenmaatregelen te nemen. 

Daarin werd in de strijd om het vertrouwen van de burger te winnen nadrukkelijk gefaald.

Communicatiebeleid AIVD moet op de helling

Communicatiebeleid AIVD moet op de helling

Inleiding 

Wanneer wetenschapper Bart van der Sloot een telefoongesprek met de AIVD zodanig intimiderend ervaart dat hij er op dinsdag 29 augustus een opiniestuk in de Volkskrant over plaatst, komt nog diezelfde dag de dienst verrassend snel met een commentaar op de website. Uitzonderlijk is bovendien een ingezonden opiniestuk op persoonlijke titel van het hoofd communicatie met ongeveer dezelfde strekking. Het lijkt in eerste instantie op een zuinige vorm van zelfkritiek. Maar door de toon van de boodschap gaat zelfs een begin van een excuus compleet de mist in. 

Wanneer de wetenschapper Van der Sloot een telefoongesprek met de AIVD zodanig negatief ervaart en dat hij er een opiniestuk over plaatst, komt nog diezelfde dag de dienst met een commentaar op zijn website. 

Uitzonderlijker is dat de AIVD nog diezelfde dag komt met een commentaar op zijn website. Nog opzienbarender is een ingezonden opiniestuk in de Volkskrant op persoonlijke titel , maar met ongeveer dezelfde strekking. Het lijkt in eerste instantie op een zuinige vorm van zelfkritiek. Maar door de toon van de boodschap gaat zelfs een begin van een excuus compleet de mist in. De AIVD schrijft wel dat zijn woordvoerders zoeken naar persoonlijke gesprekken met bijvoorbeeld opiniemakers, maar het belerende toontje waar Van der Sloot op doelde blijft bestaan: “Als wij (AIVD) merken dat opiniemakers hun feiten niet (helemaal) scherp hebben, zijn wij altijd bereid om toelichting te geven (…)”

Het komt zelden voor dat de AIVD reageert op berichten in de media. Historicus Constant Hijzen schrijft in zijn proefschrift “Vijandbeelden” dat het hoofd van de BVD Andries Kuipers in 1967 de minister voorbijliep en een persbericht naar buiten bracht over de inmenging van de BVD in de studentenwereld. Vervolgens blijft het heel lang stil totdat Arthur Docters van Leeuwen eind jaren ’80 / begin jaren ’90 opdracht gaf mediabeleid te ontwikkelen. Daartoe werd Projectgroep Pers & Publiciteit opgericht die de fundamenten legde voor een afdeling In- en Externe Betrekkingen (IEB) van de BVD, nu afdeling Communicatie.

De negatieve ervaring van wetenschapper Van der Sloot staat niet op zich. Ik spreek wetenschappers, journalisten en zelfs oud-collega’s die zeggen zelden constructieve gesprekken te voeren met de AIVD. Bijna zonder uitzondering kwalificeren zij de dienst als wereldvreemd, bevoogdend en door gebrek aan historische kennis onnodig geheimzinnig.

Opmerkelijk is dat AIVD-medewerkers, juist die van de afdeling communicatie – vaak zelf niet gelouterd door het operationele, “het echte” werk – brave burgers neerbuigend en belerend tegemoet treden met opmerkingen dat “zij geen goed beeld hebben van de praktijk van het inlichtingenwerk en dat eventuele kritische vragen op misverstanden berusten.” Hebben zij zelf nog wel feeling met de maatschappij?

‘Open waar het kan, geheim waar het moet’ 

Het beeld op die maatschappij verandert, verheldert en verbetert, zodra je afstand hebt genomen van de inlichtingenbubbel. Door een ‘open mind’ krijg je een bredere kijk op de dagelijkse maatschappij, dan wanneer je als in een tunnel permanent op zoek bent naar gevaren voor democratie en staatsveiligheid.

Met het adagium ‘Open waar het kan, geheim waar het moet’ werd in het begin van de jaren ’90 de basis gelegd voor een ingrijpende verandering in de profilering van de BVD in het publieke domein. Grondleggers waren de BVD-hoofden Sybrand van Hulst en diens voorganger Arthur Docters van Leeuwen. De ‘buitenwacht’ werd inhoudelijk gedetailleerd zicht geboden op het werk van de BVD.

Geheimen die al lang niet meer geheim zijn

Er verschijnen ook nu nog wel openbare jaarverslagen en andere boekwerken, maar de ‘nieuwe openheid’ van de dienst, is gewijzigd van ‘materie inhoudelijk voorlichtend’, naar ‘correctief public relations’. Dat komt voort uit angst en het afschermen van geheimen die al lang niet meer geheim zijn.

Op vrijdag 3 september liet bijzonder hoogleraar Governance of Intelligence and Security Services, Paul Abels, zich in een interview met 'de Volkskrant' in niet mis te verstande bewoordingen uit over de 'oesterkramp' - de ongemakkelijke omgang met openheid en de buitenwereld - waarin de AIVD en dus ook de afdeling communicatie zich bevindt. 

Uitspraken van Bertholee over steeds wisselende soorten van bedreigingen en rampzalige optredens van minister Plasterk dwingen de afdeling communicatie continue vol aan de bak te moeten als een gedegenereerde reparatiekist

DWDD University college

Geheimzinnigheid manifesteert zich ook in de relatie met journalisten. Natuurlijk heeft de AIVD goede PR-relaties met zelfgekozen media als de NOS en het NRC, die als uitgehongerde wolven steeds toehappen op selectieve nieuwtjes. Een sappige brok propagandamateriaal bijvoorbeeld werd allesvreter Matthijs van Nieuwkerk toegeworpen in de vorm van een DWDD University college. Het televisieoptreden van hoogleraar Beatrice de Graaf werd mede voorbereid door de propaganda-afdeling op het hoofdkantoor van de AIVD in Zoetermeer. Zo werden ook  'prachtige attributen' uit het AIVD-museum in het programma tentoongesteld!

'Haagse' communicatiedeskundige bittere noodzaak

De hautaine houding in de communicatie zal nooit leiden tot beter begrip van het moeilijke werk van de AIVD. Dat moet anders door direct terug te keren naar het adagium ‘Open waar het kan, geheim waar het moet’. Dat is opnieuw een moeizaam proces en een ingrijpende verandering in de profilering van de AIVD. 

Maar met een nieuw kabinet, een nieuwe minister en op termijn een ander hoofd van de AIVD in het vooruitzicht, kan het lukken. Wanneer wetenschappers en journalisten met meer openheid worden tegemoet getreden, kunnen die de AIVD misschien zelfs lostrekken uit het moeras van onzichtbaarheid in de Haagse politiek.Het aantrekken van een door de wol geverfde en in Haagse kringen goed ingevoerde communicatiedeskundige is dan geen overbodige luxe. 
Zelfs een totale herbezinning over de balans tussen openheid en geheimhouding is noodzakelijk. Het wordt tijd dat ook op dit terrein de AIVD eens naar andere, meer liberaal opererende diensten en landen kijkt.

Het communicatiebeleid van de AIVD moet daartoe wel volledig op de helling. 

Geredigeerde versies verschenen ook in de Volkskrant (https://www.volkskrant.nl/opinie/aivd-moet-terug-naar-adagium-open-waar-het-kan-geheim-waar-het-moet~a4515304/ ) en op "Netkwesties" (https://www.netkwesties.nl/1062/communicatie-aivd-onnodig-verkrampt.htm )